|
|
Biuletyn Polskiego Towarzystwa Suicydologicznego
marzec/kwiecień 2019 (nr 10)
|
|
|
|
|
Drodzy Czytelnicy,
w imieniu redakcji Biuletynu Polskiego Towarzystwa Suicydologicznego pragnę Państwu złożyć najlepsze życzenia świąteczne. Niech ten wyjątkowy czas będzie dla Państwa odpoczynkiem od trudów dnia codziennego. Chwile spędzone z bliskimi, w rodzinnej atmosferze, pozwolą odnowić zapas energii na kolejne miesiące pracy. Święta wielkanocne to czas zadumy, refleksji, także nad kwestiami życia, śmierci, cierpienia i zmartwychwstania. Na rozmyślanie dotyczące podstaw ludzkiej egzystencji nigdy nie powinniśmy żałować czasu. Człowiek stawia trudne pytania i nie zawsze znajduje na nie właściwe odpowiedzi. Autodestrukcja jest tematem szczególnym. Wielcy etycy i filozofowie od stuleci podejmowali dyskusje dotyczące dobrowolnej śmierci. Dziś więcej uwagi poświęcamy psychologii, psychiatrii i socjologii. Holistyczne ujęcie ludzkiej natury zastąpiliśmy dyscyplinami szczegółowymi, wyspecjalizowanymi. Profesor Brunon Hołyst, wybitny autorytet, Prezes Polskiego Towarzystwa Suicydologicznego, zawsze powtarzał, że aby uratować człowieka, należy uratować nie tylko jego ciało, ale także duszę. To jednak nie lada wyzwanie, do którego podjęcia nie każdy jest gotowy. Czas poświęcony na myślenie i zadawanie ważnych pytań nigdy nie jest czasem zmarnowanym.
Z wyrazami szacunku i świątecznymi pozdrowieniami,
Redaktor Naczelna Halszka Witkowska
Serdecznie dziękujemy za przesyłane na adres biuletyn.pts@gmail.com informacje suicydologiczne. Zachęcamy do dalszej wymiany nimi na naszych łamach!
|
|
|
(Redakcja pozostaje wdzięczna za wsparcie w kolportażu biuletynu wśród zainteresowanych, w tym PT Członków oddziałów regionalnych PTS. Zainteresowanych subskrypcją, jak i jej zerwaniem, prosimy o kontakt pod podany wyżej adres.)
|
|
|
|
|
|
|
Od 6 do 9 kwietnia w stołecznej hali EXPO XXI obradował 27. Europejski Kongres Psychiatrii, pierwsza tej skali i prestiżu międzynarodowa konferencja psychiatrów w Polsce. W ramach tego wydarzenia, w gościnnych progach Wolskiego Centrum Zdrowia Psychicznego i Kliniki Psychiatrii Uczelni Łazarskiego, w sobotę 7 kwietnia miało miejsce spotkanie członków Sekcji Suicydologicznej Europejskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, poświęcone wprowadzanym na terenie Europy narodowym programom prewencji samobójstw. Zebrani eksperci, w tym przedstawiciele Zespołu Roboczego ds. Prewencji Samobójstw i Depresji, omawiali dotychczasowe doświadczenia m.in. pod kątem potrzeby skoordynowania podobnego szczebla działań w naszych granicach. Więcej informacji o spotkaniu przeczytać można w tekście Kariny Obary dla gazet lokalnych Polskiej Press Grupy.
|
|
|
Również w Warszawie w dniach 9-10 kwietnia odbyła się druga już edycja Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej Autodestrukcja II. Sytuacje graniczne we współczesnej kulturze. Po znacznym sukcesie zeszłorocznego sympozjum, tegoroczne obrady ponownie zebrały bogaty poczet referatów, podejmujących temat autodestrukcji z różnorodnych perspektyw badawczych, którym przysłuchiwała się łącznie ponad setka słuchaczy. Abstrakty wszystkich 25 wystąpień zawarto w książeczce konferencyjnej przygotowanej przez organizatorów, Wydział „Artes Liberales” Uniwersytetu Warszawskiego i działające na nim od niedawna Suicydologiczne Koło Naukowe SKoN. Nagrania poszczególnych paneli dostępne są w dyskusji na stronie wydarzenia na Facebooku.
|
|
|
|
|
Publikacje
Ostatnie tygodnie wzbogaciły suicydologię o wiele różnorodnych i wartościowych przyczynków. Artykuł redakcyjny z najnowszego numeru Crisis omawia koncept narodowego programu prewencyjnego i wyzwań stojących przed jego implementacjami; jedną z najszerzej zakrojonych jest ta w Wielkiej Brytanii, gdzie statystyki wg profesji uaktualnili Windsor-Shellard i Gunnell. Zachowania suicydalne wśród nieletnich z 59 krajów o niskich oraz średnich wskaźnikach dochodów przebadał zespół australijski; rosyjska badaczka podjęła tąż kwestię u mniejszości etnicznych na Syberii, zaś międzynarodowa grupa pod wodzą Vancampforta znalazła powiązania między spędzaniem wolnego czasu na siedząco a próbami samobójczymi uczniów szkół z 43 państw. Niezależne zespoły amerykańskie prześledziły udział broni palnej w samobójstwach dzieci i młodzieży (rozszerzenie tematu na całość populacji Stanów Zjednoczonych z uwzględnieniem regulacji stanowych znaleźć można w niedawnym badaniu Siegela i in.) oraz znaczenie różnic wiekowych wewnątrz klas szkół średnich dla wskaźników ryzyka. Szeroki przegląd dotyczący zagrożenia samobójstwem u studentów przeprowadziła Li i jej współpracownicy, podczas gdy Jones skupił się na wpływie wzrostu zadłużenia studenckiego w USA w kontekście recesji sprzed dekady (kryzysowi finansowemu, na tle ćwierćwiecza danych, przyjrzeli się też w kolejnym tekście Włosi.)
Syntezę literatury nt. zaburzeń snu i suicydalności nieletnich zrealizowali badacze z Tajwanu, a doświadczeniu żałoby nauczyciela po samobójstwie ucznia przyjrzeli się fenomenologicznie naukowcy koreańscy. Studia samookaleczeń: jakościowe dziewcząt w wieku szkolnym – nakreślili uczeni francuscy, izolowanych społeczności autochtonicznych w Queenslandzie – ujawnili Australijczycy, fenomenologiczne swoich rodaczek podejmujących próby samobójcze – popełnili Irańczycy, zaś matek w połogu – naszkicowali Amerykanie. Trudności metodologiczne randomizowanych badań klinicznych dotyczących efektywności interwencji wśród osób dotkniętych tym problemem podnieśli Brytyjczycy; kolejni autorzy poświęcili uwagę obecności samookaleczania w sieci – konkretniej w grupach facebookowych oraz na Instagramie, poprzez zarówno analizę świadomości istnienia narzędzi raportowania wśród użytkowników, jak też opracowanie algorytmu rozpoznającego relewantne posty. W intrygującym artykule Andersona i in. dotknięto złożonej sprawy ideacji śmierci zabójczej i samobójczej na blogach osób opiekujących się chorymi na demencję krewnymi. Strategie prewencyjne na kampusach, w postaci treningu studentów za pomocą narzędzi on-line oraz szkoleń gatekeeperskich dla wykładowców, były przedmiotami badań dwóch zespołów amerykańskich (interesującą pracę o gatekeepingu przypadającego w roli starszyźnie w Ghanie w obliczu samobójstw w plemieniu napisali Osafo i in.); w całości wokół podejść terapeutycznych dla nieletnich obraca się wydana niedawno przez American Psychiatric Association książka Michele Berk. Pytanie teoretyczne o samą możliwość cyfrowej predykcji krótkoterminowego ryzyka suicydalnego wśród młodocianych za pomocą technik komputacyjnych zadają Allen i in.
Suicydologiczną uwagę na kohorty osób oskarżonych i skazanych za przestępstwa zwrócili uczeni: niemieccy, raportując korelacje pomiędzy typem popełnionego przestępstwa a ryzykiem samobójstwa wśród więźniów; szwajcarscy, podejmując próbę porównania masowych morderców odbierających sobie życie bądź nie; oraz amerykańscy, badając wpływ znajomości w świecie przestępczym na ideacje pacjentów oddziałów psychiatrycznych. Samych psychiatrów z 22 krajów pod kątem depresji i suicydalnym przepytali Węgrzy. Znaczna liczba badań opublikowanych w ostatnim miesiącu skupiła się na przecięciach problemów zdrowotnych i ryzyka zachowań samobójczych: Kanadyjczycy przyjrzeli się cierpiącym na migreny oraz ból chroniczny; Irańczycy, zdiagnozowanym z chorobą afektywną dwubiegunową typu I; Amerykanie, pacjentom z zaburzeniami snu; Australijczycy, z aleksytymią; Chińczycy, obywatelom USA z rakiem narządów płciowych oraz epilepsją; Brazylijczycy, dotkniętym przewlekłą obturacyjną chorobą płuc; dwa zespoły, międzynarodowy i amerykański, chorym na pląsawicę Huntingtona; kolejny międzynarodowy, przeglądowo osobom z urazami wewnątrzczaszkowymi. Dwóch badaczy z Teheranu dołożyło kolejną cegiełkę do gmachu metastudiów wiążących diagnozę nowotworową z podwyższoną suicydalnością; grupa naukowców z USA wyłoniła trwający od 2005 trend wzrostowy zaburzeń nastroju i powiązanych zachowań autodestrukcyjnych w reprezentatywnej dla nacji próbie, zaś niezależnie od nich Samples i in. dokonali podobnej analizy długoletniej efektów medycznego stosowania opioidów w Stanach.
W retrospektywnym badaniu chorych na zaburzenia depresyjne na Tajwanie porównana została suicydalność oraz nieprzestrzeganie zaleceń terapeutycznych w zależności od przepisanych w monoterapii leków. Zespół z University of California przetestował hipotezę sprzężenia impulsywności i labilności emocjonalnej jako predyktorów u ludzi z wczesną psychozą (potencjałowi labilności w grupie podwyższonego ryzyka wtórują wyniki w innym artykule.) Rogers i Joiner wstępnie zidentyfikowali zmienne moderujące wartość predykcyjną niedawno zaproponowanych ostrych zaburzeń suicydalnych na podłożu afektywnym (ASAD) oraz uporczywości bólu w stosunku do częstości i letalności prób. Bujnie rozwija się nurt suicydologii czerpiący z osiągnięć psychiatrii biologicznej: badacze norwescy wykazali korelację poziomu leptyny z ryzykiem zachowań samobójczych u osób z zaburzeniami ze spektrum schizofrenii; naukowcy z Budapesztu trafili na przesłanki wspólnej etiologii dziedziczenia kumulatywnego zaburzeń osobowości i podwyższonego zagrożenia suicydalnego; de Luca i in. zlokalizowali wariant genów regulujących serotoninę, który może być samodzielnym markerem zachowań autodestrukcyjnych w depresji klinicznej; biochemicy chińscy przedstawili przegląd literatury wiążącej zmienną liczbę powtórzeń tandemowych i polimorfizm pojedynczych nukleotydów (wobec modulatorów enzymu serotoniny) z zachowaniami autoagresywnymi; podobny aspekt przeanalizowali genetycy amerykańscy, stwierdzając różnice w ekspresji genów glutaminergicznych i monoaminergicznych neurotransmiterów u samobójców, z rozróżnieniem na płeć; zespół Knowlesa zaś odkrył wspólne podłoże reakcji immunologicznych oraz patofizjologii czynów suicydalnych w związku z mierzalnym poziomem interleukiny-8.
Szwedzkie badanie koagregacji zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych oraz zachowań samobójczych zademonstrowało głównie genetyczne, w przeciwieństwie do środowiskowych, predyspozycje do ich współwystępowania. Skupione na osobach ze schizofrenią studium kanadyjskie z kolei potencjalnie odnalazło epigenetyczne biomarkery modulujące dziedziczność ideacji suicydalnej poprzez metylację genomu, a metastudium meksykańskie potwierdziło możliwą rolę genów kodujących syntazę tlenku azotu we wzbudzaniu autodestrukcyjności. Na froncie neurokognitywnym, Barzilay i in. przebadali młodzież obarczoną ideacjami samobójczymi obojga płci przed i po dojrzewaniu. Rolę negatywnych bodźców dystrakcyjnych o podłożu afektywnym we wzbudzaniu zachowań suicydalnych u osobowości chwiejnych emocjonalnie podtypu granicznego przedstawił w złożonym wywodzie Soloff ze współpracownikami. W ambitnej serii eksperymentów zespół z Houston uczynił pierwszy być może krok ku diagnostyce ideacji samobójczej za pomocą samego neuroobrazowania pacjenta w stanie spoczynku, bez konieczności wywiadu i obserwacji klinicznych objawów. W podobnym duchu Cáceda i współautorzy postulują korelat neuralny zatajonych zachowań samobójczych w rozpoznawalnej instrumentalnie reakcji na wykluczenie społeczne, niezależnej od depresji czy zwerbalizowaych myśli autodestrukcyjnych.
Ten sam temat w tradycyjnym przeglądzie źródeł podejmują badacze włoscy, opisując znane nauce związki samotności w społeczeństwie z myślami i popędami suicydalnymi. Duffy i in. prezentują wstępne wyniki dotyczące asocjacji niskiej ufności własnego ciała („body trust”) oraz pobudzenia z ideacjami i zachowaniami autodestrukcyjnymi; preliminarnie jako marker w artykule Chesin i współpracowników wskazany jest obniżony stopień pobudzenia w reakcji na stres psychologiczny. Nowojorski zespół tymczasem proponuje i argumentuje za potrzebą nowej jednostki diagnostycznej, jaką miałby być Syndrom Kryzysu Suicydalnego (SCS); o krok dalej idą autorzy ze Szwajcarii, obwieszczając ideę nowego interdyscyplinarnego paradygmatu „samobójstwa jako wypadku mentalnego”. Znacznie starsza teoria napięć została skonfrontowana z pozytywnym wpływem wsparcia społecznego oraz długofalowo z mediującym czynnikiem negatywnych emocji w kolejnych tekstach. Warta przypomnienia za pośrednictwem syntezy pióra Czabańskiego i Mariańskiego jest suicydologiczna spuścizna profesor Marii Jarosz; nie mniej ciekawa może się okazać niemałej objętości rozprawa Gunna i in., próbująca wpleść narzędzia ewolucyjne w warsztat suicydologa.
Bottomley i współpracownicy rozważają wpływ bycia świadkiem niekończących się śmiercią zachowań suicydalnych w świetle interpersonalno-psychologicznej teorii samobójstw (IPTS); Levi-Belz eksponuje rolę cech interpersonalnych w swoich badaniach wzrostu potraumatycznego osób doświadczonych czyimś samobójstwem. Opis oraz możliwości pomocy postwencyjnej dla motorniczych składów metra, pod których kołami ktoś odebrał sobie życie, zainteresowały międzynarodowy zespół Pompilego (notabene, o skuteczności prewencyjnej barier na peronach kolejek podziemnych raportują sumiennie Chińczycy). Trauma seksualna w wojsku jako przyczyna zachowań samobójczych jest od jakiegoś już czasu przedmiotem wytężonej uwagi amerykańskich badaczy; inni podjęli temat krzywdy moralnej i suicydalności u kombatantów, którzy odnieśli rany służąc. Tucker dokonuje szerokiego przeglądu studiów nt. samobójstw wśród weteranów trans; grupa naukowców z West Haven przedstawia pilotażowe opracowanie terapii dialektyczno-behawioralnej w grupach umiejętności przeznaczonych dla byłych żołnierzy z myślami samobójczymi, zaś skuteczność infuzji ketaminowych w terapii m.in. zespołu stresu pourazowego i ogólnej redukcji ideacji referują Albott i in. Również kwietniowy Lancet donosi o udanych testach klinicznych donosowo podawanej ketaminy w ciężkich przypadkach ideacji suicydalnej.
De La Garza i jej zespół opublikował psychometryczną ewaluację kwestionariusza CHRT-SR, przeznaczonego do monitorowania pacjentów z depresją przebywających poza oddziałem; opracowaną specjalnie na potrzeby szybkiej diagnozy chorych psychicznie bezdomnych skalę MINI promuje Roos i in. Boukouvalas ze współpracownikami z kolei skierowała krytyczne oko na predyspozycje osobiste samych ludzi medycyny wobec wyzwania, jakim jest opieka nad osobami z tendencjami samobójczymi. Z drugiej strony problemu, badacze holenderscy podjęli się opisu nieprzewidzianej prawnie roli i wpływów rodziny na eutanazję i samobójstwo wspomagane krewnych. Nolan oferuje cenny artykuł dotyczący żałoby po samobójstwie osoby trans bądź nienormatywnej genderowo, napisany w oparciu o doświadczenie jednego człowieka. Odkrywczy może okazać się tekst May i in., eksplorujący wzajemną (nie)wiedzę o suicydalnej przeszłości, teraźniejszości i przyszłości małżonków/partnerów. Długowieczny temat serialu 13 Powodów… powraca raz jeszcze w pracy Chesin i jej współpracowników, z której wynika, iż seans nie czyni ideacji wśród studentów college’u bardziej uporczywymi, ale ma za to wartość edukacyjną dotyczącą czynników ryzyka. Pytanie o możliwą gradację copycat effect w zależności od raportowanej w środkach przekazu przyczyny śmierci zadał sobie nie na darmo Lee; wreszcie międzynarodowe trio suicydologów donosi o budującym przykładzie skutecznej w zaimplementowaniu wytycznych WHO interwencji warsztatowej u przedstawicieli mediów w Szwajcarii.
|
|
|
|
|
W mediach
Komenda Główna Policji udostępniła pełne statystyki za rok 2018, i choć część informacji była znana już wcześniej, wciąż są to dane druzgocące, zwłaszcza te odnoszące się do młodego pokolenia. Pomimo ogólnej tendencji spadkowej samobójstw w całej populacji, w zeszłym roku tylko w jednym państwie europejskim odebrało sobie życie więcej młodzieży, niż w Polsce. Nie rozmawiamy o myślach samobójczych wtedy, kiedy najłatwiej o pomoc, i nie uczymy po nią sięgać dzieci. Co trzeci młody Polak potrzebuje pomocy psychiatrycznej czy psychologicznej, której w obecnym, niewydolnym systemie może po prostu nigdy nie otrzymać. I tak już przeciążone, pojedyncze placówki zdrowia psychicznego nieletnich, obsługujące nieraz całe województwa, są zamykane, zamiast odciążane otwieraniem nowych.
|
|
|
Niestety, problem diagnozowany jest też w innych państwach. Jak niedawno donieśli naukowcy montrealscy, między 2007 a 2015 rokiem liczba dzieci hospitalizowanych z myślami bądź po próbie samobójczej w Stanach Zjednoczonych podwoiła się. W mediach nie brakuje bolesnych doniesień z całego świata. Według najnowszych danych w Japonii samobójstwo stało się najczęstszą przyczyną śmierci dzieci w wieku 10-14 lat (choć w niektórych prefekturach wysiłki mieszkańców zdołały odwrócić trend). Dręczona w szkole córka syryjskich uchodźców w Kanadzie odebrała sobie życie w wieku zaledwie 9 lat. W niewielkiej miejscowości w stanie Utah śmierć jednego nastolatka otwarła serię kilku kolejnych. Straszliwa jest historia czternastolatki z Azerbejdżanu, która ciężko ranna po próbie samobójczej w szkole nie została zabrana do szpitala, lecz na 2 godziny zamknięta w gabinecie dyrektorki, celem zastraszenia przed ewentualnym zrzuceniem winy na instytucję, w której była ofiarą bullyingu – zmarła później w wyniku odniesionych obrażeń, wywołując oburzenie publiczne i debatę nt. zdrowia psychicznego dzieci w swoim kraju.
|
|
|
W USA w sposób szczególny tok wydarzeń splótł samobójstwa nieletnich z endemicznym problemem broni palnej. Życie odebrało sobie niedawno dwoje ocalałych ze strzelaniny szkolnej w Parkland, którzy po masakrze stali się aktywistami ograniczenia dostępu w ramach gwarancji 2. poprawki; ten sam los spotkał ojca zastrzelonej w Sandy Hook dziewczynki, który również poświęcił swoje życie sprawie. Jako rodzaj wtórnego wstrząsu po pierwotnej tragedii, zgony te pobudziły media do refleksji nad sposobem raportowania, a władze lokalne i państwowe do zastanowienia się nad tym, jak długo tak naprawdę potrzebna jest pomoc osobom dotkniętym masowymi strzelaninami. Proponowane rozwiązania prewencyjne są dwutorowe: oddolna praca w szkołach, zwłaszcza w stanach o podwyższonym odsetku samobójstw, bądź uchwalane w niektórych legislaturach lokalnych obostrzenia dostępu do broni dla ludzi ze rozpoznanymi zaburzeniami, na których przegłosowanie federalne trudno liczyć.
|
|
|
Oczywiście, powszechność broni palnej wiąże się ze wzrostem ryzyka śmierci nie tylko dla uczniów. Problem samobójstw wśród policjantów i innych służb nie znika, nie tylko w USA –obecnie we Francji co cztery dni odbiera sobie życie jeden oficer policji, niedawno zdarzyło się to również w Polsce. Kolejne ofiary pojawiają się wciąż również wśród weteranów, ostatnio także w miejscach publicznych. Wcześniej nienagłaśnianym zjawiskiem jest znaczny przyrost śmierci samobójczych w więzieniach; sytuacja najbardziej paląca jest Teksasie i Alabamie. Również w Europie trend w wielu krajach może niepokoić, zwłaszcza w przypadku stosunkowo krótkich wyroków.
|
|
|
Media donoszą o targnięciach się na życie wśród rolników w Indiach; trwa tragedia Aborygenów, wśród ich niewielkiej populacji samobójstwo pochłonęło 35 istnień w ciągu ostatnich 12 tygodni. Władze australijskie zobowiązały się wyborczo do przeznaczenia większych funduszy na powstrzymanie trendu, co sugeruje, że w przyszłości problemy takie mogą mieć coraz większe znaczenie polityczne. Polityczna pozostaje kwestia eutanazji; do wspominanych na tych łamach stanów USA, w których samobójstwo wspomagane zostało zalegalizowane w ostatnich miesiącach, dołączyło New Jersey, w Arkansaszaś zablokowano głosowanie. W tym tygodniu Federalny Trybunał Konstytucyjny rozpocznie deliberację nad legalnością praktyki w Niemczech; specjalny sąd hiszpański ds. przemocy wobec kobiet z kolei rozpatrywał będzie sprawę męża, który pomógł w eutanazji żony cierpiącej na stwardnienie rozsiane – przydzielenie tej instytucji jest samo w sobie kontrowersyjne.
|
|
|
W bieżącym cyklu newsowym rzadko pojawiają się samobójcy ze świata polityki. Niedawno odebrał sobie życie były doradca ekonomiczny Obamy i Clintona, Alan Krueger; w niesławie w swoim kraju odszedł z kolei były prezydent Peru, Alan García, popełniając samobójstwo w przeddzień aresztowania pod zarzutami o korupcję. Wyważony artykuł wspominający zmarłą olimpijkę Kelly Catlin i jej zmagania z kryzysem psychicznym ukazał się w kilka tygodni po jej odejściu w The New York Post; o depresji jako przeciwniczce sportowców w każdej dyscyplinie cenny tekst napisał z kolei Maciej Piasecki.
|
|
|
rojektem wartym rozgłoszenia w tym miesiącu jest AlarmPsychologia, oddolna inicjatywa Marty Kozak, która z lokalnej idei krakowskiej przerodziła się w ogólnopolską akcję mającą na celu poprawę nawyków zdrowia psychicznego u podstaw, w dzieciństwie i wieku dorastania. Pomysł opiera się na prowadzeniu edukacyjnych szkoleń dla przedstawicieli uczniów placówek edukacyjnych, formując w ten sposób rozproszoną docelowo po całym kraju siatkę Ambasadorów. Pełnią oni rolę gatekeeperów, zaznajomionych z podstawami pomocy psychicznej, zdolnych wzbudzić w swoich równieśnikach chęć i zdolność do mówienia o swoich problemach i szukania pomocy jak najwcześniej, do czego zmierza projekt. Alarmjest, jako działalność od młodych dla młodych, doskonałym przykładem tego, jak samopomoc psychiczna może zorganizować się nawet z najmniejszych początków w skuteczną, prężną instytucję profilaktyki zdrowia.
|
|
|
|
|
Potrzebujesz pomocy?
800 70 2222 – bezpłatne Centrum Wsparcia dostępne 24h na dobę, 7 dni w tygodniu | email | czat | 116 123 – bezpłatny Kryzysowy Telefon Zaufania dla dorosłych, dostępny codziennie od 14.00 do 22.00
|
|
|
Redakcja biuletynu
Halszka Witkowska (red. nacz.) – Paulina Durakiewicz – Dominika Filipowicz – Zuzanna Kiwerska – Sebastian Różycki
Korekta merytoryczno-językowa
Anna Baran, Daria Biechowska, Jolanta Palma
|
|
|
|
|
|
|
